Onderwijs; product of proces

Evelien Tonkens heeft een essay geschreven getiteld: ‘Marktwerking in de zorg; duur, bureaucratisch en demotiverend’. Het essy is opgenomen in de bundel ‘De tien plagen van de staat’ onder redactie van Frank Ankersmit en Leo Klinkers. De ondertitel luidt: ‘De bedrijfsmatige overheid gewogen’. Hoewel Tonkens expliciet over ‘(gezondheids)zorg’ schrijft, geldt wat zij beweert m.i. ook voor het onderwijs. Kern van haar betoog is dat marktwerking en zorg niet samengaan. Op dit aambeeld is al veel gehamerd. ‘Zorg bieden’ is van een geheel andere aard als ‘dingen maken’. Dit inzicht zie je recentelijk veelvuldig opduiken als reactie op de rigide benadering van de dienstensector. Tonkens verwijst naar het werk van Annemarie Mol, politiek filosofe die veel aandacht aan' zorg' heeft bestdeed.

In gesprekken met leerkrachten hoor je iedere keer hetzelfde refrein: ‘Wij worden gek van alle bureaucratie en rompslomp. Wij moeten protocollen uitvoeren, toetsen afnemen en evalueren, handelings- en zorgplannen maken, trendanalyses samenstellen en de inspectie heeft het over opbrengsten en rekent je af op kille cijfers. Vanwaar deze tsunami aan beleidsmaatregelen? Het antwoord luidt; omdat zij die het onderwijsbeleid maken van het standpunt uitgaan dat onderwijs een product is dat via beheersbare processen te realiseren is. De achterliggende logica is: wij hebben aan de toetsresultaten afgelezen dat de opbrengsten onder de norm liggen, dat moet beter, wij willen waar voor ons geld! Als je een standpunt kiest buiten de onderwijspraxis, is dit plausibel. Als je de paradigmashift kunt maken om het juist vanuit die onderwijspraxis te bezien, ga je inzien waar die weerstand van leerkrachten vandaan komt.

Cruciaal is de gedachte dat zorg – en ook onderwijs – geen product maar een proces is. Mol stelt dat daar waar het maken van een product een afgegrensd, gesloten proces is, het zorgproces juist gekenmerkt wordt door het ‘open-zijn’, ‘het-niet-begrensd-zijn ervan. Fundamenteler is Mols inzicht dat de productmatige benadering geen recht doet aan wat zij ‘de logica van de zorg’ noemt,  waarin  zorgen ‘een gezamenlijk gedragen, open, resultaatgericht proces is’. Dit brengt Mol tot een wel heel diep en bijzonder inzicht voor wat de bepaling van de zorg(onderwijs)kwaliteit betreft.
‘Het brengt met zich mee dat het zorgproces kan verbeteren terwijl er minder product wordt geleverd. Zorg kan zelfs optimaal zijn terwijl een patiënt zelden of nooit een hulpverlener ziet’. Goede zorg streeft wel goede resultaten na, maar de kwaliteit van zorg valt niet aan haar resultaten af te meten. De kwaliteit zit verborgen in het proces!

‘Zorgen (onderwijzen) vereist het telkens inspelen op het onverwachte dat bij ziekte (ontwikkelen)  hoort. Dus is zorg (onderwijs)geen begrensd product, maar een open proces: je begint eraan zonder te weten waar je uitkomt. Zorg gaat niet van hand tot hand, maar alle betrokkenen werken er samen aan, als leden van een team. Patiënten(leerlingen/leerkrachten) zijn prominent lid van dat team. En zorg streeft wel goede resultaten na, maar de kwaliteit van de zorg valt niet aan haar resultaten af te meten. Controle is immers onmogelijk, sommige dingen kun je wel willen, maar ze mislukken. Of je wilt of niet.’ In dit citaat heb ik tussen de haakjes begrippen geplaatst, die het beeld verduidelijken.

P. S.
‘Onderwijs’ is net zout. Je ziet het niet in het eten, maar je proeft dat het er in zit. En als iemand vraagt: ‘Laat dat zout eens zien in het eten?’, dan reageer je met: “Neem maar eens een hapje”.